Thuật ngữ sơn mài được có nguồn gốc từ việc các bức tranh và sản phẩm sơn mài được tô vẽ và mài đi mài lại nhiều lần để đạt được hiệu quả màu độc đáo như ý muốn sau đó phủ lớp nhựa và đánh bóng. Sơn mài sử dụng các chất liệu truyền thống như sơn cánh gián, sơn then, sơn son, thếp vàng, thếp bạc, vỏ trai… khoảng đến năm 1930 sơn mài được giới họa sỹ Việt Nam tìm tòi và phát triển thêm các vật liệu mới như: vỏ trứng, gáo dừa, gỗ, cật tre… các chất liệu trên được vẽ trên nền tối màu hoặc màu đen. Sau đó đánh bóng lớp phủ để sản phẩm có độ sáng bóng sang trọng.
Cung điện với sơn son thếp vàng
Các đặc điểm độc đáo của sơn mài đó là: câu truyện tưởng chừng truyền thuyết đó là để lớp sơn mau khô phải để ở nơi tối và có độ ẩm cao, để thấy họa tiết ta phải mài sơn mới thấy
Các họa sỹ trong ngành hội họa Việt Nam ngay cả với những nghệ nhận có kinh nghiệm dày dặn nhất đều thống nhất rằng kỹ thuật vẽ sơn mài rất khó, độ màu khi hoàn thành khá ngẫu nghiên nên hiệu quả đạt được hết sức bất ngờ.
Lịch sử sơn mài Việt Nam
Qua các tài liệu sách vở và qua truyền miệng thì vào vua Lê Nhân Tông (năm 1443) có cụ Trận Lư hiệu là Trần Thượng Công là người đầu tiên sáng tạo ra sơn mài và được tôn là ông tổ của ngành nghề này. Các học trò của ông thành lập các phường thợ sơn mài lớn và lan tỏa đi khắp đất nước làm nghề. Còn các thợ giỏi được triều đình phong kiến thu nạp vào cung nhà vua để làm việc. Các nhóm khác tập hợp thành các nhóm nhỏ, đứng đầu là thợ cả đi đến các đình đên, to vẽ sơn son thếp vàng tượng phật, đồ thờ, kênh kiệu…hoặc đến các gia đình giàu có nhận làm hoành phi, câu đối, ngai thờ… từ đó mà ngành nghề ngày càng phát triển.
Chất liệu dùng trong sơn mài
Đối với sơn mài truyền thống và hiện đại sử dụng rất nhiều chất liệu để hoàn thành một tác phẩm bao gồm: sơn, màu và nguyên phụ liệu khác. Cụ thể là các thành phần phổ biến dưới đây:
- Sơn: được lấy từ nhựa cây sơn (trước đây có nguồn gốc tỉnh Phú Thọ) ít phổ biến hơn có nhựa thông, dầu trám, dầu trẩu…
- Màu: các loại bột màu trước đây chủ yếu là hai màu đen và đỏ của sơn cánh gián, thành phần chủ yếu là các loại chất vô cơ rất bền màu dưới anh sáng mặt trời.
- Chất liệu trang trí: gồm có vàng bạc (thếp bạc), vỏ trai, vỏ trứng, bột điệp…
- Ngày nay sơn mài truyền thống một phần được thay thế bởi sơn hiên đại đo có ưu điểm dễ sản xuất và đa dạng về màu sắc.
Quy trình công nghệ sơn mài
Quá trình làm sơn mài có quy trình chung nhưng phụ thuộc vào từng nghệ nhân mà chế tác sơn mài… có sự khác nhau về ký thuật. Nhưng nhìn chung đều bao gồm các bước: bó hom vóc (gia cố tạo hình), trang trí, mài và đánh bóng.
Bó hom vóc
Đây chính là công đoạn gia cố định hình đồ vật cần sơn, người xưa thường sử dụng giấy bản được làm từ gỗ gió nên rất bền dai. Bắt đầu việc bó hom vóc người thợ dùng đất phù xa (các nghệ nhân ngày nay dùng bột đá) trộn với sơn ta thật nhuyễn kết hợp với giấy bản để hom bó, bao phủ và che lấp các vết rạn nứt bề mặt sản phẩm. Mỗi lớp sơn nền lại phủ 1 lớp giấy, không những thế phải đục mộng nẹp gõ ngang tấm vóc để cố định tránh lớp rằng xé. Chỉ được sơn cả mặt trước và sau khi toàn bộ tấm gỗ đã kho kiệt. công đoạn này tác dụng tăng độ bền của sản phẩm chịu được các điều kiện ngoại cảnh như: mối mọt, cong vênh, không thấm nước… càng xử lý kỹ thì tuổi thọ của sản phẩm sơn mài cang cao có thể lên tới 500 năm.
Chế tác trang chí
Đây là công đoạn tạo hồn cho sản phẩm khi đã có được hình hài cơ bản của bó hom vóc trên. Với đôi tay tài hoa các nghệ nhận sẽ trạm khắc, vẽ hoa văn chi tiếp và dán vào các chất liệu trang trí như:,hếp bạc, vỏ trai…rồi phủ lớp sơn sau đó mài bóng rồi mới vẽ màu lên trên. Đối với 1 số trường hợp phải phủ màn vây kín khi chế tác tránh ảnh hưởng của gió đến chất liệu: thếp vàng, thếp bạc, bụi bám vào sơn.
Mài và đánh bóng sản phẩm
Sơn (dầu) pha với mài khi vẽ nên mỗi lần vẽ là 1 lần mài từ đó tạo nên độ chìm nổi của bức tranh trông rất đẹp. Người xừa sử dụng lá chuối khô để mài và phương pháp đánh bóng thủ công này hiện đến bây giờ cũng không thay đổi vì loại hình này không được phép phủ lớp bóng. Để có được sản phẩm đẹp độc đáo thì công đoạn sau cùng rất quan trọng.
Tại sao tranh sơn mài lại đắt?
Sơn mài là một loại hình nghệ thuật có giá trị đáng kinh ngạc trong nền văn hóa Việt Nam, đòi hỏi cả thời gian, kỹ năng và nguyên liệu tự nhiên độc quyền cần thiết để làm ra nó
- Nguyên liệu được chiết xuất từ cây sơn sống ở vùng núi tỉnh Phú Thọ. Nhựa cây được thu hoạch theo cách tương tự như cao su, bằng cách rạch và để nhựa cây chảy ra. Tuy nhiên, nó lại là tác nhân gây ra các vấn đề về sức khỏe, bởi đó là chất gây kích ứng da phổ biến. Đồng thời cũng là nguyên nhân gây viêm da tiếp xúc, cũng như có khả năng gây ung thư. Để tạo ra màu sắc, các họa sĩ trộn các thành phần tự nhiên như vỏ trứng để tạo ra màu trắng hoặc chu sa-một loại quặng độc hại để tạo ra màu đỏ. Trong một số trường hợp, các nghệ nhân thêm các lá bạc, đôi khi thậm chí là vàng, để tạo ra một ánh sáng nhẹ nhàng. Những chất này có thể là một trong những phần đắt nhất của sơn mài.
- Mặc dù nguyên liệu thô của bức tranh có thể đắt hơn nhiều phong cách khác, nhưng kỹ năng và tác phẩm của người họa sĩ mới là thứ quyết định quan trọng. Thông thường, các họa sĩ sơn mài truyền thống nếu đã hiểu kỹ thuật và nắm rõ ý tưởng về bức ký họa ban đầu của mình thì có thể kiểm soát được 80% ý tưởng và 20% còn lại là may mắn. Nếu như tai nạn thì đôi khi nó có thể làm cho bức tranh đẹp hơn nhiều so với dự định ban đầu còn không đạt yêu cầu thì buộc người nghệ nhân phải bắt đầu lại từ đầu. Và khi sơn, người sơn phải cẩn thận để từng lớp khô hoàn toàn trước khi chà nhám. Nếu không, màu sắc hoặc thiết kế có thể bị hủy hoại.
- Một người họa sĩ đã dành gần 50 năm chỉ để thành thạo công việc sơn mài dù biết rằng nghề này rất mệt mỏi. Để hoàn thành một bức tranh sơn mài, nó có thể mất hàng tháng. Quá trình hoàn thành một bức tranh quả là vừa tốn kém vừa gian khổ. Đó chính là lý do tại sao bức tranh sơn mài lại đắt như vậy.
Chính bởi sự phức tạp, nguy hiểm cho sức khỏe và thời gian sản xuất dài có thể lên đến hàng tháng, tranh sơn mài Việt Nam là xứng đáng là ứng cử viên hàng đầu cho loại hình nghệ thuật ấn tượng nhất của đất nước. Để duy trì và phát huy tranh sơn mài chúng tôi rất cần những người sẵn sàng học hỏi nó. Và không những người hoạ sĩ tâm huyết với nghề mà còn cần có sự phát triển để mang lại nhiều tác phẩm nghệ thuật giá trị qua các thế hệ.
